Rozliczanie zarobkujących emerytów i rencistów

Jeśli osoba uprawniona do świadczenia emerytalno-rentowego osiąga dodatkowe przychody, co jest dozwolone, to powinna pamiętać, że po zakończeniu danego roku kalendarzowego ma określone obowiązki wobec organu rentowego. Chodzi o przekazanie organowi informacji o łącznej kwocie osiągniętego przychodu. W oparciu o nią ZUS ustali, czy przychód emeryta-rencisty uzasadniał wypłatę świadczeń w pełnej wysokości, ich zmniejszenie albo zawieszenie.

Praca nie tylko na etacie

Przepisy emerytalno-rentowe nie zabraniają osobom uprawnionym do rent i emerytur aktywności zawodowej, a w związku z tym osiągania dodatkowych przychodów. Określają one m.in. obowiązujące limity osiąganego przychodu i obowiązki świadczeniobiorców wynikające z tego tytułu.

Osiąganie przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego powoduje, że prawo do emerytur i rent może ulec zawieszeniu lub świadczenia te mogą ulec zmniejszeniu. Przy czym zasady tej nie stosuje się do emerytów, którzy osiągnęli powszechny wiek emerytalny, a więc w przypadku kobiet 60 lat, a w przypadku mężczyzn 65 lat. Dla tej grupy emerytów ważny może okazać się art. 103a ustawy o emeryturach i rentach z FUS (Dz. U. z 2023 r. poz. 1251 ze zm.), zwanej ustawą emerytalną. Stanowi on, że prawo do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego.

Jak wskazano wcześniej, istotne jest osiąganie przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Za taką uznaje się zatrudnienie, służbę lub inną pracę zarobkową albo prowadzenie pozarolniczej działalności. Natomiast przychód to również kwoty pobranych zasiłków: chorobowego, macierzyńskiego i opiekuńczego oraz wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, wypłacanego na podstawie przepisów K.p. i kwoty świadczenia rehabilitacyjnego i wyrównawczego, zasiłku wyrównawczego i dodatku wyrównawczego.

Dla celów zawieszalności świadczeń emerytalno-rentowych ważny jest przede wszystkim przychód osiągany przez świadczeniobiorców z:

• pracy na podstawie stosunku pracy, umowy zlecenia/agencyjnej lub współpracy przy tej umowie,
• pracy na podstawie umowy o świadczenie usług (innej niż umowa zlecenia/agencyjna), do której zgodnie z K.c. stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, lub z współpracy przy tej umowie,
• pracy wykonywanej na podstawie:
• umowy zlecenia, umowy agencyjnej, umowy o dzieło,
• innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z K.c. stosuje się przepisy o zleceniu,

jeżeli świadczeniobiorca umowę taką zawrze z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy lub jeżeli w ramach takiej umowy (zawartej z innym podmiotem) wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy,

• pozarolniczej działalności oraz współpracy przy jej wykonywaniu,
• pracy nakładczej, pracy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej i spółdzielni kółek rolniczych,
• odpłatnej pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,
• tytułu służby mundurowej.

Konsekwencje osiągania przychodu

Osiąganie przychodu może w ogóle nie mieć znaczenia dla pobierania przyznanego świadczenia. Może jednak spowodować zmniejszenie jego wysokości albo zawieszenie prawa do niego. Kwestie te reguluje art. 104 ust. 7-9 ustawy emerytalnej. Z przepisów tych wynika, że prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba, ulega zawieszeniu w razie osiągania przychodu w kwocie wyższej niż 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS. W razie natomiast osiągania przychodu w kwocie przekraczającej 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS, nie wyżej jednak niż 130% tej kwoty, świadczenie ulega zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, nie większą jednak niż kwota maksymalnego zmniejszenia ustalana corocznie przy kolejnych waloryzacjach. Kwota maksymalnego zmniejszenia to odpowiedni procent kwoty bazowej obowiązującej przy ostatniej waloryzacji w 1998 r., tj.:

• 24% w przypadku emerytury i renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy,
• 18% w przypadku renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy,
• 20,4% w przypadku renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba.

Kwota maksymalnego zmniejszenia podlega podwyższeniu przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji w kolejnych terminach waloryzacji.

Zasady te stosuje się także do:

• osób wyłączonych z obowiązku ubezpieczenia społecznego z tytułu ustalenia prawa do emerytury i renty lub
• osób wykonujących działalność niepodlegającą obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z uwagi na podleganie temu obowiązkowi z innego tytułu,
• emerytów i rencistów osiągających przychód z tytułu działalności wykonywanej za granicą,
• renty socjalnej.

W czasie trwania roku kalendarzowego kwoty dopuszczalnego przychodu zmieniają się od 1 marca, 1 czerwca, 1 września i 1 grudnia. Natomiast kwota maksymalnego zmniejszenia ulega zmianie raz w roku, tj. z dniem 1 marca i jest odpowiednia dla danego rodzaju świadczenia emerytalno-rentowego (patrz tabela).

Rozliczenie świadczenia

Okres, z którego ustala się łączną kwotę przychodu osiągniętego przez emeryta lub rencistę oraz kwoty graniczne przychodu (niższą wynoszącą 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS oraz wyższą wynoszącą 130% wskazanego wynagrodzenia), ulega odpowiedniemu skróceniu w roku kalendarzowym, w którym powstało lub ustało prawo do świadczeń.

Na zasadach przewidzianych w art. 127 ustawy emerytalnej, emeryt lub rencista, pracodawca, zleceniodawca, właściwa komórka kadrowa w przypadku świadczeniobiorcy pełniącego służbę są zobowiązani zawiadomić organ rentowy o wysokości przychodu uzyskanego w poprzednim roku kalendarzowym przez danego świadczeniobiorcę. Obowiązku tego należy dopełnić po upływie roku kalendarzowego do końca lutego każdego roku, o czym mowa w § 5 ust. 1 rozporządzenia MPiPS w sprawie szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty (Dz. U. z 1992 r. nr 58, poz. 290 ze zm.).

Rozliczenie świadczeń aktywnych zawodowo emerytów i rencistów jest dokonywane przez organ rentowy w formie miesięcznej lub rocznej, w zależności od tego, która z nich jest korzystniejsza dla świadczeniobiorcy. Dlatego w przekazywanej do ZUS informacji o wysokości przychodu uzyskanego w minionym roku kalendarzowym warto jest wykazać ten przychód w rozbiciu na poszczególne miesiące.

Metoda roczna albo miesięczna

Rozliczanie świadczeń metodą roczną polega na porównaniu kwot przychodu uzyskanego przez emeryta lub rencistę w rozliczanym roku z dolną i górną kwotą graniczną, ustaloną dla tego roku. W zależności od tego, czy łączna kwota przychodu osiągniętego przez emeryta lub rencistę w danym roku:

• nie przekroczyła dolnej granicy przychodu ustalonej dla danego roku,
• przekroczyła dolną granicę przychodów ustaloną dla danego roku, ale nie była wyższa od górnej jej granicy,
• okazała się wyższa od górnej granicy obowiązującej w danym roku,

organ rentowy ustala, że w roku tym świadczenie odpowiednio:

• przysługiwało w pełnej wysokości,
• powinno być zmniejszone,
• podlegało zawieszeniu.

Gdy łączna kwota przychodu osiągniętego przez emeryta lub rencistę w okresie ubiegłego roku kalendarzowego nie przekroczyła dolnej granicy przychodu, a świadczenie było zmniejszone lub zawieszone, wówczas organ rentowy dokonuje zwrotu różnicy między należną i wypłaconą kwotą świadczenia.

Jeśli świadczenie było wypłacane w pełnej lub zmniejszonej wysokości, a po dokonaniu rozliczenia okaże się, że powinno ono być zmniejszone lub zawieszone, organ rentowy ustali kwotę nienależnie pobranych świadczeń i będzie dochodził ich zwrotu, z uwzględnieniem możliwości dokonania dobrowolnej wpłaty.

Rozliczenie świadczenia metodą miesięczną odbywa się z uwzględnieniem zasad przewidzianych dla rozliczania rocznego. Organ porównuje kwoty przychodu osiągniętego w poszczególnych miesiącach kalendarzowych minionego roku z obowiązującymi w tych miesiącach kwotami granicznymi przychodów, ustalając, czy w danym miesiącu świadczenie przysługiwało w pełnej wysokości, czy jednak powinno być zmniejszone lub zawieszone.

Istnieje jeszcze możliwość tzw. dobrowolnej wpłaty na FUS. Może to mieć miejsce, gdy organ rentowy ustali, że łączna kwota przychodu osiągniętego przez emeryta lub rencistę przewyższyła w danym roku kalendarzowym górną granicę przychodu o kwotę niższą niż kwota nienależnie pobranych świadczeń. ZUS informuje wówczas świadczeniobiorcę o możliwości uniknięcia zwrotu kwoty nienależnie pobranych świadczeń, w razie przekazania na FUS kwoty równej kwocie tego przekroczenia, pomniejszonej o kwotę pobranej zaliczki na podatek dochodowy i wyznacza termin na dokonanie zwrotu tej kwoty. Wpłata taka powoduje, że przychód świadczeniobiorcy przekroczy niższą kwotę graniczną, a świadczenie nie podlega zawieszeniu, lecz zmniejszeniu. Gdy jednak emeryt/rencista nie wpłaci we wskazanym terminie obliczonej przez ZUS kwoty przekroczenia, wówczas organ rentowy będzie dochodził zwrotu nienależnie pobranego świadczenia.

Świadczenia emerytalno-rentowe rozliczane są za okres, za który przysługują.

Przed rozliczeniem emerytury lub renty organ rentowy ustala:

• czy dla świadczeniobiorcy korzystniejsze jest rozliczenie roczne czy miesięczne,
• czy opłaca się świadczeniobiorcy dokonać dobrowolnej wpłaty na FUS,
• czy świadczeniobiorca kontynuuje zatrudnienie w ramach tego samego stosunku pracy co przed przejściem na emeryturę,
• kiedy emeryt osiągnął powszechny wiek emerytalny,
• w jakiej wysokości została wypłacona emerytura lub renta,
• jakie są kwoty graniczne, gdy prawo do emerytury lub renty powstało/ustało w rozliczanym roku.

Konsekwencje niepowiadomienia ZUS

Kwoty nienależnie pobranych świadczeń w związku z osiągnięciem przychodów, o których mowa w art. 104 ust. 1 ustawy emerytalnej, podlegają zwrotowi za okres nie dłuższy niż rok kalendarzowy poprzedzający rok, w którym wydano decyzję o rozliczeniu świadczenia. Przy czym sytuacja taka ma miejsce, gdy osoba pobierająca świadczenie powiadomiła organ o osiągnięciu przychodu. Jeżeli świadczeniobiorca nie powiadomił ZUS, to kwoty nienależnie pobranych świadczeń w związku z osiągnięciem przychodu podlegają zwrotowi za okres nie dłuższy niż 3 lata kalendarzowe poprzedzające rok wydania decyzji o rozliczeniu świadczenia (art. 138 ust. 5 ustawy emerytalnej).

Wywiązanie się z obowiązku poinformowania ZUS o aktywności zawodowej oraz uzyskanych przychodach w poprzednim roku kalendarzowym jest zatem ważne przy ustalaniu okresu, za który organ rentowy może dochodzić zwrotu wypłaconego świadczenia.