Prawo do odprawy emerytalno-rentowej przysługuje albo na podstawie przepisów ogólnych, powszechnie obowiązujących (art. 921 K.p.), albo przepisów szczególnych (np. ustaw regulujących odrębnie, poza Kodeksem pracy, stosunki zatrudnienia poszczególnych kategorii pracowników, czyli tzw. pragmatyk służbowych), albo postanowień zawartych w tzw. autonomicznych źródłach prawa pracy (np. w Układzie Zbiorowym Pracy).
Odprawa emerytalna lub rentowa przysługująca na podstawie przepisów Kodeksu pracy jest świadczeniem powszechnym, ustawowo gwarantowanym, a jej wysokość odpowiada jednomiesięcznemu wynagrodzeniu za pracę pracownika i jest niezależna od posiadanego przez uprawnionego stażu zatrudnienia. Jest to świadczenie, które każdy pracownik powinien otrzymać raz w życiu, gdy traci status pracowniczy w związku z przejściem na rentę lub emeryturę (por. wyrok SN z 6 maja 2003 r., sygn. akt I PK 223/02, Prok.i Pr.-wkł. 2004/1/41). Pracownik, który otrzymał to świadczenie, nie może ponownie nabyć do niego prawa. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z 7 kwietnia 2010 r. (sygn. akt II PK 328/09): "(...) Gramatyczna wykładnia przepisu art. 921 § 1 K.p. prowadzi do wniosku, że w razie spełnienia przez pracownika dwóch przesłanek: ustania stosunku pracy i przejścia na jedno z alternatywnie wymienionych świadczeń ubezpieczeniowych (emeryturę lub rentę), przysługuje jedna rodzajowo odprawa. Do tak jednorodzajowo rozumianej odprawy rentowej lub emerytalnej należy odnosić określony w § 2 tegoż artykułu zakaz ponownego nabycia prawa do świadczenia. Gdyby wyłączenie to miało dotyczyć odrębnie odprawy rentowej i odprawy emerytalnej ustawodawca dałby temu wyraz, akcentując w treści przepisu niemożność ponownego otrzymania »tej samej« odprawy. (...)".
Powyższe oznacza, że otrzymanie przez pracownika odprawy z tytułu przejścia na rentę z powodu niezdolności do pracy wyklucza nabycie przez tego pracownika prawa do kolejnej odprawy z tytułu przejścia na emeryturę lub prawa do odprawy uzupełniającej, stanowiącej różnicę pomiędzy wysokością odprawy emerytalnej i wysokością otrzymanej odprawy rentowej. Potwierdza to uchwała Sądu Najwyższego z 18 marca 2010 r. (sygn. akt II PZP 1/10, OSNP 2010/17-18/208). Podobnie orzekł Sąd Najwyższy m.in. w wyrokach z 23 listopada 2010 r. (sygn. akt I PK 47/10) i z 7 kwietnia 2010 r. (sygn. akt II PK 328/09). W tym zakresie orzecznictwo wydaje się więc ugruntowane.
Powołany w pkt 2.1. przepis art. 921 § 2 K.p. odnosi się tylko do świadczenia uregulowanego w Kodeksie pracy (por. prof. K. Baran Komentarz do Kodeksu pracy - Wydanie VI- Lex). Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 20 sierpnia 2008 r. (sygn. akt I PK 13/08, OSNP 2010/1-2/7), stwierdził, że wszystkie odprawy są jednorazowe w tym znaczeniu, że nie można ponownie nabyć prawa do tego świadczenia z tego samego tytułu, jeżeli raz się je pobrało. Jednorazowość nie oznacza, że można otrzymać tylko jedną odprawę - raz w życiu (w oparciu o którąkolwiek podstawę prawną), co wyłączałoby możliwość otrzymania innej, przysługującej z innego tytułu. Potwierdza to uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 29 sierpnia 2019 r. (sygn. akt III PZP 3/19, OSNP 2020/4/32), w uzasadnieniu której podkreślono, że nabycie prawa do odprawy emerytalnej lub rentowej na podstawie Kodeksu pracy wyłącza ponowne ustalenie prawa do tego świadczenia na tej samej podstawie prawnej, co nie wyklucza nabycia prawa do takiej odprawy na innej podstawie prawnej, jeżeli akty prawa zakładowego bądź pragmatyki służbowe wyraźnie tego nie wyłączają. Takim wyłączeniem nie jest w szczególności zastrzeżenie jednorazowości odprawy, gdyż jak przyjął Sąd Najwyższy, oznacza ono brak możliwości nabycia prawa do takiego świadczenia ponownie na tej samej podstawie prawnej, a nie ponownego prawa do takiego świadczenia w ogóle (por. wyroki SN: z 6 marca 2006 r., sygn. akt II PK 215/05, OSNP 2007/5-6/65, z 18 lutego 2011 r., sygn. akt II PK 197/10, OSNP 2012/7-8/91).
Warunki nabycia prawa do odprawy związanej z przejściem na emeryturę (rentę) uregulowane w pragmatykach służbowych (np. ustawie z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej, Dz. U. z 2022 r. poz. 1691; ustawie z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych, Dz. U. z 2022 r. poz. 530; ustawie z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych, Dz. U. z 2022 r. poz. 2290) różnią się od kodeksowych, a także między sobą. Żadne przepisy nie regulują jednak wzajemnych relacji między tymi odprawami. Pomocne w tym zakresie może więc być orzecznictwo Sądu Najwyższego, które przedstawiamy w następnym punkcie, odpowiadając na pytania Czytelnika.
1) Czy członek korpusu służby cywilnej, który otrzymał wcześniej odprawę rentową na podstawie art. 921 K.p., może po spełnieniu warunków wskazanych w art. 94 ustawy o służbie cywilnej nabyć prawo do odprawy na podstawie tego przepisu?
Tak. Zgodnie z art. 94 ust. 1 ustawy o służbie cywilnej, członkowi korpusu służby cywilnej, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na rentę z tytułu niezdolności do pracy lub emeryturę, przysługuje jednorazowa odprawa w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia, a jeżeli przepracował co najmniej 20 lat w służbie cywilnej - w wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia. Uprawnienie to zachowuje również, gdy wcześniej otrzymał odprawę rentową określoną w Kodeksie pracy. W tej sprawie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 6 marca 2006 r. (sygn. akt II PK 215/05, OSNP 2007/5-6/65) stwierdzając, że członek korpusu służby cywilnej nie traci prawa do odprawy wynikającej z ustawy o służbie cywilnej tylko z tego powodu, że otrzymał odprawę rentową w związku z poprzednim zatrudnieniem poza służbą cywilną. Wprawdzie wyrok ten dotyczy nieobowiązującej już ustawy o służbie cywilnej, orzeczenia te zachowują swoją aktualność także pod rządami obecnie obowiązujących przepisów. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy przypomniał, że jednorazowość odprawy należy interpretować szeroko. Według Sądu Najwyższego członek korpusu służby cywilnej ma zapewnioną odprawę w wysokości odpowiednio trzy- lub sześciomiesięcznego wynagrodzenia, a według powszechnego prawa pracy odprawa przysługuje w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia. Gdyby zatem przyjąć, że uzyskanie odprawy kodeksowej w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia pozbawia członka korpusu służby cywilnej przechodzącego na emeryturę możliwości uzyskania odprawy w wysokości trzy- lub sześciomiesięcznego wynagrodzenia, to oznaczałoby pozbawienie go szczególnego uprawnienia przysługującego według przepisu ustawy ustanawiającego odrębnie uprawnienia dla tej kategorii pracowników.
2) Czy członek korpusu służby cywilnej zatrudniony w dwóch urzędach może otrzymać dwie odprawy?
Członkowi korpusu służby cywilnej zatrudnionemu jednocześnie w dwóch urzędach odchodzącemu w obydwu na emeryturę przysługuje odprawa w jednym z nich. Tak wynika z wyroku Sądu Najwyższego z 6 lipca 2011 r. (sygn. akt II PK 51/11, OSNP 2012/17-18/219). Sąd ten uznał, iż skoro ustawodawca zastrzegł, że odprawa emerytalna ma charakter jednorazowy (art. 94 ustawy o służbie cywilnej), to należy przyjąć, że miał na uwadze tylko jedną odprawę emerytalną dla członka korpusu służby cywilnej, nawet gdy był zatrudniony przed nabyciem uprawnień emerytalnych równolegle w dwóch urzędach. Nie ma przy tym znaczenia czy członek korpusu służby cywilnej będzie odchodził z dwóch urzędów w tym samym czasie, czy w różnych terminach (tak jak to było w sprawie, w której zapadł przytaczany wyrok).
Przypominamy, że zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy o służbie cywilnej, członek korpusu służby cywilnej nie może podejmować dodatkowego zatrudnienia bez pisemnej zgody dyrektora generalnego urzędu ani wykonywać czynności lub zajęć sprzecznych z obowiązkami wynikającymi z ustawy lub podważających zaufanie do służby cywilnej. Oznacza to, że pracodawcy takich osób posiadają wiedzę na temat ich równoległego zatrudnienia. Przepisy nie regulują, który z urzędów w takiej sytuacji powinien odprawę emerytalną wypłacić, tym samym - zdaniem redakcji - należy przyjąć, że decyzja w tej sprawie należy do członka korpusu służby cywilnej.
3) W służbie cywilnej zatrudnienie podjął były żołnierz. Obecnie zamierza on przejść na emeryturę. Czy w związku z tym będziemy obowiązani wypłacić mu odprawę emerytalną, skoro odchodząc ze służby na emeryturę mundurową otrzymał odprawę?
Wcześniejsze otrzymanie odprawy wypłacanej odchodzącemu ze służby żołnierzowi czy funkcjonariuszowi służby mundurowej nie pozbawia go prawa do odprawy emerytalnej przysługującej pracownikowi z tytułu ustania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę i związanej z tym utraty statusu pracownika. Tak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z 9 grudnia 2015 r. (sygn. akt I PK 1/15), w którym ocenił charakter odprawy wypłaconej żołnierzowi z tytułu zwolnienia ze służby wojskowej. Uznał w nim, że nie można zgodzić się z tezą, że przejście przez żołnierza na emeryturę wojskową po zwolnieniu z zawodowej służby wojskowej nadawało otrzymanej przez niego odprawie charakter odprawy emerytalnej. Odprawa ta przysługiwała bowiem żołnierzowi niezależnie od przyczyn zwolnienia ze służby, a jej wysokość uzależniona była przede wszystkim od długości okresu służby (wysługi). Świadczenie to miało zatem charakter gratyfikacji za odbytą służbę, a nie rekompensaty za utratę zatrudnienia wykonywanego w ramach stosunku służby w związku z nabyciem uprawnień do zaopatrzenia emerytalnego.
4) Czy otrzymanie odprawy rentowej na podstawie przepisów wewnątrzzakładowych uniemożliwia otrzymanie odprawy emerytalnej z ustawy o lasach?
Z uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 29 sierpnia 2019 r. (sygn. akt III PZP 3/19, OSNP 2020/4/32) wynika, że nie. W tej uchwale Sąd sformułował uwagi, które są istotne w przypadku rozpatrywania prawa pracowników zatrudnionych na podstawie pragmatyk służbowych do ponownego nabycia odprawy emerytalnej. Mianowicie stwierdził w niej m.in., że jeśli ustawodawca w odniesieniu do danej kategorii pracowników objętych pragmatykami służbowymi decyduje się na wyłączenie możliwości powtórnego uzyskania odprawy emerytalnej (rentowej) w razie wcześniejszego otrzymania tego rodzaju świadczenia z tytułu przejścia na emeryturę lub rentę, to daje temu jednoznaczny wyraz w treści przepisu. Przykładem może być art. 146 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2022 r. poz. 574 z późn. zm.), który w ust. 1 i 2 ustanawia dla nauczycieli akademickich oraz pracowników niebędących nauczycielami akademickimi przechodzących na emeryturę albo rentę z tytułu niezdolności do pracy prawo do jednorazowej odprawy w uczelni stanowiącej ich podstawowe miejsce pracy, a w ust. 3 wyłącza ponowne nabycie takiego uprawnienia przez pracownika uczelni, który już otrzymał odprawę. Z kolei art. 46 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2022 r. poz. 672 z późn. zm.), zastrzegając jednorazowość odprawy emerytalnej (rentowej), nie zawiera unormowania podobnego do przyjętego przez ustawodawcę nie tylko w Kodeksie pracy, ale także we wspomnianej pragmatyce służbowej nauczycieli akademickich.
Konkludując, jednorazowość odprawy, o której mowa w art. 46 ust. 1 pkt 5 ustawy o lasach, oznacza jedynie, iż pracownicy Służby Leśnej mogą nabyć prawo tylko do jednej odprawy emerytalno-rentowej z tytułu zatrudnienia w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe. Bez znaczenia dla nabycia uprawnień do przedmiotowego świadczenia jest fakt wcześniejszego otrzymania tego rodzaju odprawy w związku z ustaniem zatrudnienia poza Służbą Leśną, skoro komentowany przepis nie przewiduje takiego wyłączenia, a art. 921 § 2 K.p. nie znajduje zastosowania w odniesieniu do odpraw przyznawanych na podstawie art. 46 ust. 1 pkt 5 ustawy o lasach.
5) Czy pracownik niespełniający warunków do otrzymania odprawy emerytalnej na podstawie układu zbiorowego pracy może nabyć prawo do odprawy kodeksowej?
Tak. W układach zbiorowych pracy i regulaminach wynagradzania można ukształtować zasady nabywania prawa do odprawy emerytalno-rentowej i ustalania jej wysokości w sposób korzystniejszy dla pracowników od wynikającego z art. 921 K.p. Jeżeli roszczenie o odprawę emerytalną uregulowaną w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie wynagradzania okaże się nieuzasadnione, sąd obowiązany jest ocenić to żądanie na podstawie przepisów powszechnie obowiązujących. Inaczej mówiąc, uznanie przez sąd, że odprawa emerytalna nie przysługuje na podstawie układu zbiorowego lub regulaminu wynagradzania, nie zwalnia go od oceny zasadności żądania w świetle powszechnie obowiązującej regulacji tego świadczenia, zawartej w art. 921 § 1 K.p. (por. uchwała SN z 18 marca 2010 r., sygn. akt II PZP 1/10, OSNP 2010/17-18/208 oraz wyroki z 7 lutego 2008 r., sygn. akt II PK 160/07, OSNP 2009/7-8/97, z 7 kwietnia 2010 r., sygn. akt II PK 328/09 i z 29 czerwca 2010 r., sygn. akt I PK 33/10, OSNP 2011/23-24/293).
6) Czy pracownik zatrudniony na podstawie ustawy o pracownikach urzędów państwowych, który odchodząc na emeryturę nie spełnia warunków do otrzymania odprawy z tej ustawy, może nabyć prawo do odprawy z art. 921 K.p.?
Urzędnikom państwowym i innym pracownikom urzędu (na podstawie art. 46 ustawy o pracownikach urzędów państwowych) odprawa emerytalna przysługuje na zasadach określonych w art. 28 tej ustawy. Oznacza to, że w razie przechodzenia na emeryturę lub rentę inwalidzką mają oni prawo do jednorazowej odprawy w wysokości:
Ustawa o pracownikach urzędów państwowych uzależnia zatem prawo do odprawy od posiadania przez odchodzącą na emeryturę lub rentę osobę, co najmniej 10-letniego stażu pracy w urzędzie. A to oznacza, że urzędnik państwowy, który takim stażem nie legitymuje się przy przechodzeniu na emeryturę, nie nabędzie prawa do odprawy na podstawie ustawy o pracownikach urzędów państwowych.
Odpowiadając na pytanie Czytelnika, biorąc pod uwagę przytoczone wcześniej orzeczenie Sądu Najwyższego z 29 czerwca 2010 r. (sygn. akt I PK 33/10), należy przyjąć, że w tym przypadku również konieczna jest ocena czy urzędnik nieposiadający minimalnego stażu pracy, aby otrzymać odprawę emerytalną na podstawie ustawy o pracownikach urzędów państwowych nie nabywa prawa do takiej odprawy na podstawie przepisów powszechnie obowiązujących, czyli art. 921 K.p.
Wprowadzając do Kodeksu pracy w 1996 r. przepis art. 921 K.p. ustawodawca nadał odprawie emerytalno-rentowej charakter powszechny, zakładając - co przypomniał Sąd Najwyższy w wyroku z 6 maja 2003 r. (sygn. akt I PK 223/02, M.P.Pr. - wkł. 2004/3/10) - że każdy pracownik, który przestaje być pracownikiem w związku z tym, że przechodzi na emeryturę lub rentę, przynajmniej raz w życiu powinien otrzymać odprawę z tego tytułu. Pozbawienie pracownika powyższego świadczenia mogłoby nastąpić w razie zaistnienia przeszkody określonej wyraźnie w przepisach prawa pracy. Odprawa jest bowiem świadczeniem, które podlega takim regułom, jak inne uprawnienia płacowe pracownika. A zatem uważamy, że odchodzący na emeryturę pracownik urzędu państwowego, który nie udowodni przynajmniej 10-letniej pracy w urzędach, co oznacza, że odprawa emerytalna na podstawie pragmatyki służbowej mu nie przysługuje, ma prawo do niej na podstawie art. 921 K.p.
| ||||||||||||
|
||||||||||||
