Kto może być ukarany za firmowe uchybienia skarbowe?

Sankcje karne skarbowe mogą być wymierzone konkretnej osobie. Nie oznacza to, że nikt nie odpowiada za nadużycia podatkowe popełnione przez firmę, np. oszustwa, nieodprowadzenie podatków, nierzetelne prowadzenie ksiąg czy wyłudzenie zwrotu VAT. W takiej sytuacji odpowiedzialność ponosi osoba zajmująca się sprawami gospodarczymi danego podmiotu. Firma może natomiast zostać ukarana jako podmiot zbiorowy.

Sprawca czynu

Zasadą jest, że odpowiedzialność za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe ponosi ten, kto je popełnił.

Większość uchybień skarbowych ma charakter indywidualny, ale za sprawstwo odpowiada także ten, kto popełnił czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu z inną osobą. Każdy ze współsprawców odpowiada w granicach swej umyślności lub nieumyślności, niezależnie od odpowiedzialności pozostałych osób.

Warunkiem pociągnięcia do odpowiedzialności karnej skarbowej za zdecydowaną większość przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych jest wina umyślna sprawcy. Oznacza to, że miał on zamiar dokonania czynu zabronionego, tj. chciał go popełnić albo przewidywał możliwość jego popełnienia i godził się na to. W nielicznych przypadkach odpowiedzialność karna skarbowa grozi za nieumyślne zachowania (np. ukaranym może być ten, kto nie dopełni obowiązku nadzoru nad przestrzeganiem reguł obowiązujących w działalności danego przedsiębiorcy, przez co dopuszcza chociażby nieumyślnie do popełnienia czynu zabronionego przez inną osobę). Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, gdy sprawca nie ma zamiaru jego dokonania, ale popełnia go na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że taką możliwość przewidywał albo mógł przewidzieć.

Uchybienia firmowe

Odpowiedzialność za uchybienia firmy - indywidualnego przedsiębiorcy, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej - ponosi jak sprawca osoba, która zajmuje się jej sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi. Stanowi o tym art. 9 § 3 Kodeksu karnego skarbowego.

Przyjmuje się, że zajmowanie się sprawami gospodarczymi to podejmowanie prawnych i faktycznych działań związanych z działalnością firmy, zarządzanie jej mieniem, zawieranie kontraktów itp. To także prowadzenie ksiąg rachunkowych, doradztwo podatkowe, rozliczanie zobowiązań podatkowych. Kompetencje do zajmowania się takimi sprawami muszą wynikać z przepisu prawa (np. Kodeksu spółek handlowych), decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania czynności.

Ryzyko odpowiedzialności karnej skarbowej jak sprawca ponoszą zasadniczo właściciel firmy, członkowie zarządu, wspólnicy spółek osobowych. Nie jest jednak wykluczona odpowiedzialność innej osoby, której powierzono sporządzanie rozliczeń i prowadzenie spraw podatkowo-księgowych, np. dyrektora finansowego czy właściciela biura rachunkowego. To, czy ta osoba zostanie ukarana, zależy jednak od wielu czynników, m.in. treści umowy łączącej obie strony, faktycznych możliwości wypełnienia powierzonych obowiązków, winy.

Podmioty zbiorowe

Ukaranie firmy za nadużycia podatkowe jest możliwe na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.

Podmiot zbiorowy to osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. Są to m.in. spółki kapitałowe (także w organizacji), spółki osobowe, podmioty w stanie likwidacji, przedsiębiorcy niebędący osobami fizycznymi. Sankcje grożą im za przestępstwa skarbowe - ale nie za wykroczenia skarbowe - przeciwko: obowiązkom podatkowym lub celnym, obrotowi dewizowemu oraz organizacji gier hazardowych, wymienione w art. 16 ust. 2 ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Muszą być one popełnione przez osobę fizyczną należącą do jednej z czterech grup. Pierwsza grupa to zarządcy, np. członkowie zarządu spółek kapitałowych, czyli osoby działające w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku. Do drugiej grupy zalicza się przedsiębiorców bezpośrednio współdziałających z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego. Podmiot zbiorowy musi w tych dwóch pierwszych przypadkach liczyć się z odpowiedzialnością, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie takiej organizacji jego działalności, która nie zapewniała uniknięcia popełnienia uchybienia, podczas gdy mogło je zapewnić zachowanie należytej staranności przez organ lub przedstawiciela podmiotu. Trzecią grupę stanowią osoby dopuszczone do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę z grupy pierwszej (zarządcę). Czwarta grupa to osoby działające w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego za zgodą lub wiedzą zarządcy, np. kierownicy. Odpowiedzialność za czyny osób z grupy trzeciej i czwartej powstaje, jeżeli organ lub przedstawiciel podmiotu zbiorowego nie wykazał się należytą starannością w wyborze wspomnianych osób lub w nadzorze nad nimi, np. zatrudniając na stanowisku głównego księgowego osobę wcześniej już skazaną za nadużycia podatkowe. Dodatkowym warunkiem odpowiedzialności za czyn popełniony przez osobę należącą do jednej z wymienionych kategorii jest to, aby jej zachowanie przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową.

Firmę można ukarać dopiero wtedy, gdy fakt popełnienia przestępstwa skarbowego przez osobę fizyczną został w odpowiedni sposób potwierdzony. W rachubę wchodzi: prawomocny wyrok skazujący tę osobę, wyrok warunkowo umarzający wobec niej postępowanie karne skarbowe, orzeczenie o udzieleniu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, orzeczenie sądu o umorzeniu postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 10.09.1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz. U. z 2021 r. poz. 408 ze zm.)

Ustawa z dnia 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. z 2020 r. poz. 358)