Rozliczenia ze wspólnikiem występującym ze spółki cywilnej

Wspólnik spółki cywilnej może z niej wystąpić, wypowiadając swój udział. Spółka, w której pozostanie co najmniej dwóch wspólników, może kontynuować działalność. Pojawia się wówczas kwestia rozliczeń z występującym wspólnikiem. Zasady rozliczeń regulują przepisy Kodeksu cywilnego. Przy tym mają one zastosowanie, o ile strony nie postanowią inaczej.

Skutki złożonego wypowiedzenia

Wspólnik spółki cywilnej może z niej wystąpić, wypowiadając swój udział na zasadach uregulowanych w art. 869 Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.). Spółka cywilna trwa mimo wystąpienia z niej wspólnika, o ile po tym zdarzeniu liczy co najmniej dwóch uczestników. W przeciwnym razie spółka ulega rozwiązaniu (zob. art. 875 K.c.).

Skuteczne wypowiedzenie udziału, gdy w spółce pozostanie co najmniej dwóch wspólników, powoduje ustanie stosunku spółki względem wspólnika ustępującego. Z mocy prawa traci on uprawnienia do wspólnego majątku, który staje się współwłasnością łączną tych wspólników, którzy w niej pozostali. Natomiast występujący ze spółki wspólnik nie nabywa uprawnienia do oznaczonego udziału w majątku wspólnym, a jedynie możliwość żądania wypłaty ekwiwalentu za pozostawione prawa majątkowe (por. uzasadnienie do uchwały 7 sędziów SN z dnia 10 czerwca 2011 r., sygn. akt III CZP 135/10).

Kodeksowe zasady rozliczeń

Reguły rozliczenia ze wspólnikiem występującym wskazuje art. 871 K.c. (patrz tabela). Regulacja ta nie odnosi się wprost do udziału w stratach. Przy tym Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 maja 2009 r., sygn. akt IV CSK 14/09, potwierdził, że jeżeli na dzień wystąpienia wspólnika ze spółki cywilnej działalność spółki wykazuje straty, które wywierają wpływ na wartość majątku wspólnego wspólników spółki i wynika to z jej wyliczeń bilansowych, to należy te straty uwzględnić dokonując rozliczenia ze wspólnikiem.

Przy dokonywaniu rozliczeń zbadać należy też poszczególne transfery i przesunięcia majątkowe dokonane pomiędzy wspólnikami w ramach utworzonej przez nich spółki. W orzecznictwie wskazywane jest, że podstawę dla obliczenia spłaty należnej ustępującemu wspólnikowi stanowi bilans uwzględniający rzeczywistą wartość majątku spółki. W bilansie uwzględnia się wartość roszczeń, jakie przysługują wspólnikom wobec spółki i odwrotnie. Stanowią one bowiem czynnik wpływający na wysokość udziału wypłacanego ustępującemu wspólnikowi (por. wyrok Sądu Rejonowego Szczecin-Centrum z dnia 7 listopada 2022 r., sygn. akt XI GC 168/22 - orzeczenie nieprawomocne na dzień oddania gazety do druku).

Odpowiedzialność za długi

Niezależnie od zwrotu wkładu i części majątku ustępującemu wspólnikowi nie ustaje jego odpowiedzialność za zobowiązania powstałe w okresie, w którym był jeszcze wspólnikiem. Wspólnicy spółki cywilnej, którzy zaciągnęli konkretne zobowiązania, odpowiadają za nie wobec wierzycieli także po ustąpieniu ze spółki (wyrok SN z dnia 10 lutego 2012 r., sygn. akt II CSK 314/11). W przywołanym już orzeczeniu z dnia 7 maja 2009 r. SN wskazał też, że w praktyce często zdarza się, że wspólnicy pozostający w spółce zobowiązują się podjąć czynności zmierzające do zwolnienia z długu ustępującego wspólnika i czynią się odpowiedzialni za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał świadczenia (art. 392 K.c.). Uzgodnienia takie są skuteczne między zawierającymi taką umowę, nie zmieniają zaś sytuacji prawnej wierzyciela (art. 864 K.c.). SN podkreślił przy tym, że jeżeli takie uzgodnienia się czyni, to musi być przyjęty taki sposób rozliczeń, aby to było ekonomicznie zasadne. Zasadność ta powstanie, jeżeli rozliczenie dokonane z ustępującym wspólnikiem uwzględni wartość netto jego udziału w spółce, czyli po odliczeniu długów spółki na dzień sporządzenia bilansu z uwzględnieniem ewentualnych strat.

Umowne rozliczenia

Regulacja art. 871 K.c. ma charakter względnie obowiązujący. Oznacza to, że strony mogą ułożyć rozliczenia według swego uznania, byleby treść ich uzgodnień lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego (art. 353¹ K.c., por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2004 r., sygn. akt IV CK 537/03, wyrok NSA z dnia 8 grudnia 2011 r., sygn. akt II FSK 1081/10).

Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 31 stycznia 2017 r., sygn. akt V ACa 390/16, wskazał, że ustalone umownie warunki rozliczeń nie muszą być w pełni ekwiwalentne. Natomiast Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 14 marca 2017 r., sygn. akt I ACa 376/16, podkreślił, że umowa dotycząca rozliczania udziału z odstępstwem od reguł określonych w art. 871 K.c. może być zawarta także po ustaniu udziału w spółce. Ważne jest, aby umowa taka była precyzyjna i nie budziła w przyszłości wątpliwości, co dokładnie zostało uwzględnione przy rozliczaniu się z ustępującym wspólnikiem spółki, np. czy ustalona do wypłaty kwota obejmuje jedynie rozliczenie wkładu, czy również udział w zysku.

Inne opcje rozliczeń

Może się zdarzyć też, że osoba ustępująca ze spółki np. ze względu na bliskie więzi rodzinne, nie jest zainteresowana przeprowadzeniem rozliczenia, a w jego wyniku przysługiwałaby jej określona suma, może zrezygnować z niej i ze zwrotu wkładu. W takim kontekście można mówić potocznie o zrzeczeniu się udziału w spółce cywilnej. Gdyby wynik obliczeń zgodnie z art. 871 K.c. był ujemny, wówczas pozostający w spółce odstępowaliby od dochodzenia wyrównania strat.

W sytuacji gdy wspólnicy spółki cywilnej zostaną zwolnieni z obowiązku wypłaty wspólnikowi występującemu z tej spółki równowartości jego udziału w majątku spółki, zdaniem Dyrektora KIS, po ich stronie powstaje przychód podlegający opodatkowaniu (por. interpretację indywidualną z dnia 24 czerwca 2022 r., nr 0114-KDIP3-1.4011.344.2022.1.MS2).

Swobodę ustaleń wspólników w kwestii rozliczeń z ustępującym wspólnikiem można wykorzystać też przy tzw. zamianie wspólnika. Przepisy K.c. nie przewidują takiej możliwości w spółce cywilnej. W praktyce jednak wszyscy jej wspólnicy wraz z osobą trzecią mogą postanowić o przyjęciu jej do spółki, a następnie o ustąpieniu dotychczasowego wspólnika. Osoby te mogą ustalić np., że obowiązek rozliczenia się z ustępującym wspólnikiem obciążać będzie osobę przystępującą do spółki, zamiast jej dotychczasowych wspólników (istotne może być tu ustalenie skutków w podatku dochodowym), ewentualnie, że osoba przystępująca do spółki wniesie tytułem wkładu określoną sumę, która odpowiadać będzie tej, jaką tytułem rozliczenia od dotychczasowych wspólników ma otrzymać ustępujący wspólnik kończący współpracę. Jednak zmiana umowy spółki w zakresie wkładu zwiększającego majątek spółki podlega PCC według stawki 0,5%.