Dla banku, jako kredytodawcy, udzielenie kredytu wiąże się z ryzykiem nieściągalności długu. Dlatego też, aby zmniejszyć zagrożenie, banki stosują różnego rodzaju zabezpieczenia. Zgodnie z art. 93 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. nr 72, poz. 665 ze zm.), w celu zabezpieczenia wierzytelności, które wynikają z czynności bankowych, bank może żądać zabezpieczenia przewidzianego w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.) i ustawie z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz. U. nr 37, poz. 282 ze zm.) oraz zwyczajami przyjętymi w obrocie krajowym i zagranicznym.
Jednym ze sposobów zabezpieczenia wierzytelności jest zabezpieczenie rzeczowe - kiedy to przedmiotem poręczenia stają się poszczególne składniki majątku, tj. zastaw, przewłaszczenie na zabezpieczenie, hipoteka, kaucja.
Zastaw może być ustanowiony na rzeczach (art. 306-326 K.c.) bądź też na prawach jeżeli są zbywalne (art. 327-335 K.c.). Jest on prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z rzeczy lub prawa bez względu na to, czyją stały się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy lub prawa, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne.
Zabezpieczenie wierzytelności może być ustanowione w formie zastawu zwykłego lub rejestrowego.
Do ustanowienia zastawu zwykłego potrzebna jest umowa między właścicielem, a wierzycielem oraz, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, wydanie wierzycielowi albo osobie trzeciej rzeczy lub dokumentów potwierdzających istnienie praw, na którą strony się zgodziły. Natomiast przy zastawie rejestrowym poza umową niezbędne jest ujawnienie zabezpieczenia w sądowym rejestrze zastawów.
Ponadto, przy zastawie zwykłym dłużnik musi wydać rzecz będącą przedmiotem zastawu, natomiast zastaw rejestrowy pozwala dłużnikowi (zastawcy) w dalszym ciągu korzystać z zastawionych składników majątku.
Podkreślenia wymaga fakt, iż przedmiotem zastawu nie mogą być nieruchomości.
W przeciwieństwie do zastawu zwykłego, zastaw rejestrowy dopuszcza zobowiązanie się zastawcy do niezbywania lub nieobciążania przedmiotu zastawu przed wygaśnięciem zastawu. Niemniej w umowie ustanawiającej zastaw rejestrowy można zastrzec zobowiązanie zastawcy względem zastawnika (wierzyciela), że przed wygaśnięciem zastawu rejestrowego nie dojdzie do zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu. Zbycie lub obciążenie przedmiotu zastawu rejestrowego, dokonane wbrew takiemu zastrzeżeniu będzie najczęściej nieważne.
Dla odmiany w przypadku zastawu zwykłego tego rodzaju postanowienie zmierzające do wyłączenia możliwości zbycia przedmiotu zastawu będzie zawsze nieważne, o czym wyraźnie stanowi art. 311 K.c.
W świetle przepisów ustawy o VAT umowa zastawu nie jest czynnością wymienioną w jej art. 5 i stąd wniosek, iż nie powinna ona podlegać opodatkowaniu tym podatkiem.
Zatem, samo zawarcie umowy zastawu nie rodzi obowiązku podatkowego w podatku VAT.
Wątpliwości natomiast budzi sytuacja, w której następuje przejęcie przedmiotu zastawu na własność - czyli te czynności, które są następstwem niespłacenia przez dłużnika kredytu.
Z art. 5 ustawy o VAT wynika, iż opodatkowaniu podatkiem VAT podlega odpłatna dostawa towarów oraz odpłatne świadczenie usług na terytorium RP. Dostawą - w świetle ustawy o VAT - jest zasadniczo przeniesienie prawa do rozporządzania towarem jak właściciel, natomiast świadczeniem usług - każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej oraz jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, które nie stanowi dostawy towarów. O opodatkowaniu danej czynności podatkiem VAT przesądza przede wszystkim jej odpłatny charakter, choć istnieją od tej zasady wyjątki określone w art. 7 ust. 2 i art. 8 ust. 2 ustawy o VAT.
Zgodnie z definicją określoną w art. 7 ust. 1 ustawy o VAT, dostawą towarów jest przeniesienie prawa do rozporządzania towarami jak właściciel. Niewątpliwie w sytuacji przejęcia przez wierzyciela towaru stanowiącego przedmiot zastawu mamy do czynienia z przeniesieniem prawa do rozporządzenia tym towarem jak właściciel. Przeniesienie to jest wynikiem zawartej uprzednio umowy zastawu i jest skutkiem upływu terminu wykonania zobowiązania zabezpieczonego tym zastawem. Przejście własności następuje z dniem złożenia przez zastawnika oświadczenia o przejęciu tego przedmiotu na własność.
Uwaga
Skoro wierzyciel nabywa prawo do dysponowania towarem jak właściciel, to można uznać, iż z dniem złożenia oświadczenia o przejęciu na własność przedmiotu zastawu następuje dostawa towaru podlegająca opodatkowaniu podatkiem VAT.
Obowiązek podatkowy po stronie dłużnika (jeśli jest podatnikiem podatku VAT), powstaje w momencie wystawienia faktury, nie później niż w 7. dniu od wydania towaru.
Tego samego zdania był Dyrektor Izby Skarbowej w Katowicach, który w interpretacji indywidualnej nr IBPP1/443-1597/11/BM z dnia 26 stycznia 2012 r. stwierdził, że zastosowane w art. 7 ust. 1 ustawy o VAT określenie "prawo do rozporządzania towarami jak właściciel" nie można interpretować jako "prawa własności" lecz jako własność ekonomiczną. Własność ekonomiczna w tym znaczeniu, to sytuacja, w której z punktu widzenia aspektów ekonomicznych oraz w rozumieniu potocznym należałoby uznać kogoś za właściciela rzeczy, np. posiadacza nieruchomości, której wydaniu nie towarzyszyło przeniesienie własności w formie aktu notarialnego. Czynności przejścia własności ekonomicznej nie musi towarzyszyć przejście własności w sensie prawnym. Należy więc uznać, że dostawa towarów w rozumieniu tego przepisu, powinna podlegać ocenie przede wszystkim z punktu widzenia aspektów ekonomicznych, mniejsze zaś znaczenie mają jej skutki o charakterze cywilnoprawnym, występujące na gruncie prawa prywatnego.
Zdaniem Dyrektora Izby Skarbowej: "(…) wydanie towarów będących przedmiotem zabezpieczenia, w związku z zawartą umową kredytową, przesądza o uznaniu tej czynności za odpłatną dostawę towarów w rozumieniu art. 7 ust. 1 ustawy o VAT, podlegającą opodatkowaniu podatkiem VAT (podkreślenie redakcji). Jeśli zatem w przedmiotowej sprawie Wnioskodawca pozbywa się prawa do rozporządzania rzeczami jak właściciel, a nabywca staje się pełnoprawnym właścicielem ruchomości, to niewątpliwie dochodzi do przeniesienia prawa do rozporządzenia towarami jak właściciel, co skutkuje koniecznością wystawienia faktury VAT przez zbywcę i odprowadzeniem podatku od towarów i usług, o ile ta rzecz nie jest zwolniona od opodatkowania (…)".
Zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu rejestrowego następuje:
W myśl art. 18 ustawy o VAT, organy egzekucyjne, określone w ustawie z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz. U. z 2005 r. nr 229, poz. 1954 ze zm.) oraz komornicy sądowi, wykonujący czynności egzekucyjne w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. nr 43, poz. 296 ze zm.), są płatnikami podatku od towarów i usług od dostawy, dokonywanej w trybie egzekucji, towarów będących własnością dłużnika lub posiadanych przez niego z naruszeniem obowiązujących przepisów. Zasada ta dotyczy zarówno przypadku gdy przedmiotem dostawy są rzeczy ruchome, jak też nieruchomości.
Na komorniku dokonującym sprzedaży ciążą takie same obowiązki jak na właścicielu towaru. Jeśli więc właściciel (dłużnik) jest podatnikiem podatku VAT, to komornik dokonując w jego imieniu sprzedaży, zobowiązany jest wystawić fakturę VAT i opodatkować towar według właściwej dla niego stawki podatku.
Zasady dokumentowania sprzedaży dokonanej w trybie egzekucji uregulowane zostały w § 23 ust. 1 rozporządzenia w sprawie faktur i zgodnie z tym przepisem komornik wystawia w imieniu dłużnika i na jego rachunek faktury potwierdzające dokonanie sprzedaży towarów. Z kolei w myśl § 23 ust. 4 ww. rozporządzenia, faktura wystawiona przez komornika winna spełniać warunki określone m.in. w § 5 i § 7 ust. 1.
Faktura stwierdzająca dokonanie sprzedaży w trybie egzekucji powinna więc zawierać wszystkie niezbędne dane przypisane temu dokumentowi, jak również dodatkowo nazwę i adres organu egzekucyjnego dokonującego ww. sprzedaży. Organ egzekucyjny jako sprzedawcę towaru wpisuje w fakturze nazwę i adres dłużnika. Fakturę tak wystawioną, jako osoba uprawniona do jej wystawienia, podpisuje kierownik organu egzekucyjnego lub osoba przez niego upoważniona, czyli wystawioną fakturę może także podpisać sam komornik sądowy, jako osoba uprawniona do jej wystawienia.
Kopię wystawionej faktury, organ egzekucyjny przekazuje dłużnikowi, zachowując jedną kopię w swojej ewidencji.
Uwaga
Komornik obowiązany jest do obliczenia, pobrania i odprowadzenia należnego podatku na rachunek urzędu skarbowego, a podatnik, na rzecz którego dokonana była sprzedaż, do ujęcia kwot uzyskanych ze sprzedaży w ewidencji prowadzonej dla potrzeb podatku VAT i złożenia deklaracji za dany okres rozliczeniowy.
Za niedopełnienie swych czynności komornik sądowy ponosi odpowiedzialność podatkową na podstawie art. 30 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2012 r., poz. 749).