Jak bronić się przed egzekucją administracyjną?

Dłużnik, wobec którego urząd skarbowy bezzasadnie wszczął egzekucję administracyjną, może wnieść zarzut. Sposobem na ochronę określonych składników majątku przed zlicytowaniem jest wystąpienie o zwolnienie ich z egzekucji lub złożenie skargi na zastosowanie zbyt uciążliwego środka egzekucyjnego. Rzecz nienależącą do dłużnika, a zajętą przez urząd skarbowy, może odzyskać tylko właściciel. Musi złożyć wniosek o wyłączenie jej spod egzekucji.

Zarzut w sprawie

Podstawowym środkiem obrony przysługującym dłużnikowi podatkowemu jest zarzut. Sięga się po niego, gdy egzekucja administracyjna została wszczęta bez uprzedniego doręczenia wymaganego upomnienia, dochodzona należność przedawniła się czy jest spłacana w ratach (patrz: ramka).

Zarzut wnosi się do wierzyciela za pośrednictwem organu egzekucyjnego. Dłużnik musi określić istotę i zakres żądania oraz wskazać dowody je uzasadniające. Zarzut trzeba złożyć nie później niż: do dnia zapłaty w całości należności pieniężnej, odsetek za zwłokę, kosztów upomnienia i egzekucyjnych lub w terminie 30 dni od dnia wyegzekwowania w całości zaległości, kosztów upomnienia i egzekucyjnych, lub w terminie 7 dni od dnia doręczenia dłużnikowi postanowienia o umorzeniu postępowania egzekucyjnego w całości lub w części. Stanowi tak art. 33 § 5 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Wniesienie zarzutu w ciągu 7 dni od dnia doręczenia odpisu tytułu wykonawczego skutkuje zawieszeniem postępowania egzekucyjnego w całości lub w części. Zawieszenie utrzymuje się od dnia doręczenia zarzutu organowi egzekucyjnemu do czasu uzyskania przez niego informacji o wydaniu w sprawie ostatecznego postanowienia.

Wierzyciel może zarzut oddalić, uznać (w całości lub w części) albo stwierdzić niedopuszczalność (np. gdy jest albo był on przedmiotem rozpoznania w odrębnym postępowaniu podatkowym, administracyjnym czy sądowym). Na postanowienie dotyczące zarzutu przysługuje zażalenie, a jeżeli nie przyniesie to jego zmiany - można złożyć skargę do sądu administracyjnego. Organ egzekucyjny po otrzymaniu zawiadomienia o ostatecznym oddaleniu zarzutu kontynuuje postępowanie egzekucyjne. Uznanie zarzutu dłużnika skutkuje natomiast umorzeniem postępowania egzekucyjnego. Wyjątek przewidziano w przypadku uwzględnienia zarzutu braku wymagalności należności. Jeżeli brak wymagalności wynika z faktu odroczenia terminu lub rozłożenia na raty spłaty dochodzonej kwoty, a ulga została udzielona po wszczęciu egzekucji, postępowanie egzekucyjne podlega zawieszeniu w całości lub w części. Przyznanie ulgi przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego skutkuje natomiast jego umorzeniem.

Dowody dłużnika

Okazanie dowodów potwierdzających brak wymogu uiszczenia zobowiązania podatkowego to sposób na niedopuszczenie do czynności egzekucyjnych, np. zajęcia samochodu czy maszyn.

Organ egzekucyjny lub jego pracownik są zobligowani odstąpić od czynności egzekucyjnych w przypadkach wskazanych w art. 45 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Mowa o okazaniu przez osobę lub podmiot, na który wystawiono tytuł wykonawczy, dowodów stwierdzających, że zobowiązanie podatkowe zostało wykonane, umorzone, wygasło lub nie istnieje, bądź jego zapłatę odroczono lub rozłożono na raty. Odstąpienie od czynności egzekucyjnych jest również obligatoryjne w razie wykazania błędu co do osoby zobowiązanego. Organ egzekucyjny lub jego pracownik mają ponadto obowiązek odstąpić od egzekucji ze składnika majątkowego dłużnika, jeżeli okaże on dowody na częściowe wykonanie lub umorzenie egzekwowanej należności, a wartość tego składnika majątkowego znacznie przekracza ostatecznie dochodzoną kwotę i dłużnik posiada inne rzeczy lub prawa majątkowe, które mogą zostać zajęte.

Dowody potwierdzające brak obowiązku zapłaty całego lub części zobowiązania podatkowego muszą być bezsporne. Nie może to być nieostateczna decyzja podatkowa, nierozpatrzone podanie o przyznanie ulgi w spłacie zaległości podatkowej czy sam wniosek o zaliczenie nadwyżki podatku naliczonego nad należnym na egzekwowaną należność (por. wyrok NSA z dnia 5 maja 2021 r., sygn. akt III FSK 930/21).

Uznaniowe zwolnienie

Urząd skarbowy może w toku postępowania egzekucyjnego zająć rachunki bankowe, wierzytelności, samochody itp. Sposobem na uchronienie się przed prowadzeniem egzekucji z określonych składników majątku jest złożenie wniosku o zwolnienia ich z egzekucji.

Zwolnienie można uzyskać na czas oznaczony lub bezterminowo. Za zastosowaniem takiego rozwiązania musi przemawiać ważny interes dłużnika. Przewiduje to art. 13 § 1 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Dłużnik musi uzasadnić zwolnienie wybranych rzeczy lub praw majątkowych z egzekucji. Wymagane jest także wskazanie innych składników mienia, z których możliwe jest prowadzenie egzekucji i spłata dochodzonej zaległości podatkowej. Celem zwolnienia z egzekucji nie jest bowiem całkowite zaprzestanie dochodzenia należności, lecz skierowanie działań do innych rzeczy, praw majątkowych czy wierzytelności. Zwolnienie nie może doprowadzić do bezskuteczności egzekucji i pozbawienia wierzyciela podatkowego możliwości ściągnięcia długu (por. wyrok NSA z dnia 25 marca 2021 r., sygn. akt III FSK 2699/21).

Zastosowanie zwolnienia oparte jest na uznaniu administracyjnym, ale nie stanowi ulgi ingerującej w treść stosunku zobowiązaniowego łączącego dłużnika z wierzycielem podatkowym. Rozwiązanie to nie może być wykorzystywane do korygowania zakresu egzekwowanego zobowiązania podatkowego. Temu służą odrębne regulacje prawne, np. umorzenie zaległości podatkowej (por. wyrok NSA z dnia 28 października 2021 r., sygn. akt III FSK 4184/21).

Uciążliwy środek

Dłużnik może bronić się przed stosowaniem zbyt uciążliwych dla niego środków egzekucyjnych.

"Uciążliwość" jest niejako wpisana w przymusowe dochodzenie zaległości podatkowych. Urząd skarbowy, zajmując mienie dłużnika, ma jednak obowiązek kierować się dwiema zasadami: celowości i stosowania jak najłagodniejszego środka egzekucyjnego. Oznacza to, że musi sięgać po środki egzekucyjne prowadzące bezpośrednio do spłaty dochodzonej kwoty, a spośród kilku takich środków powinien wybierać te najmniej uciążliwe. Zastosowanie najmniej uciążliwego środka egzekucyjnego może mieć miejsce tylko w przypadku istnienia możliwości wyboru. Dokonując wyboru odpowiedniego środka egzekucyjnego, należy jednak kierować się nie tylko jego jak najmniejszą dolegliwością, lecz także efektywnością. Celem postępowania egzekucyjnego jest zagwarantowanie warunków niezbędnych do skutecznego prowadzenia egzekucji z majątku dłużnika, a poprzez to zapewnienie odpowiedniej ochrony interesów wierzyciela podatkowego.

Dłużnik, który zarzuca urzędowi skarbowemu podjęcie zbyt uciążliwych działań, może wnieść skargę na podstawie art. 54 § 1 pkt 2 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Musi w niej wykazać, dlaczego zastosowany środek egzekucyjny lub środki egzekucyjne są zbyt dokuczliwe, czyli w jaki sposób utrudniają lub uniemożliwiają mu codzienne życie lub prowadzenie działalności gospodarczej. Nie należy jednak poprzestać na przedstawieniu negatywnych konsekwencji podjętych przez urząd skarbowy działań, ale trzeba wskazać majątek, który może być w zamian zajęty (por. wyrok NSA z dnia 28 lipca 2020 r., sygn. akt II FSK 2427/19).

Prawo właściciela

Środkiem obrony przysługującym właścicielowi rzeczy lub prawa majątkowego zajętego przez urząd skarbowy, ale nienależącego do dłużnika, jest wniosek o wyłączenie zajętego mienia spod egzekucji.

Wniosek wnosi się do urzędu skarbowego prowadzącego postępowanie egzekucyjne. Konieczne jest przedstawienie lub powołanie dowodów potwierdzających zasadność żądania, np. faktury zakupu, umowy darowizny, postanowienia sądowego o stwierdzeniu nabycia spadku. Wniosek trzeba złożyć w ciągu 14 dni od dnia uzyskania wiadomości o czynności egzekucyjnej skierowanej do rzeczy lub prawa majątkowego (a nie od dnia dokonania tej czynności). Nie można go jednak zgłosić, jeżeli doszło do sprzedaży rzeczy, np. w drodze licytacji publicznej, lub prawo majątkowe zostało wykonane. W takiej sytuacji właścicielowi pozostaje dochodzić w trybie cywilnym odszkodowania od dłużnika za wyrządzoną szkodę.

Urząd skarbowy powinien rozpoznać żądanie wyłączenia rzeczy lub prawa majątkowego spod egzekucji i wydać postanowienie w ciągu 14 dni od dnia złożenia wniosku. Jeżeli w tym czasie zbadanie dowodów nie było możliwe, termin może być przedłużony o dalsze 14 dni. Na postanowienie odmawiające wyłączenia spod egzekucji przysługuje zażalenie. Jeżeli nie przyniesie to zmiany, pozostaje dochodzić słuszności swoich racji w postępowaniu cywilnym. Na ostateczne postanowienie w sprawie odmowy wyłączenia rzeczy lub prawa majątkowego spod egzekucji nie można złożyć skargi do sądu administracyjnego. Osobie, której wniosek nie został uwzględniony, przysługuje natomiast prawo żądania zwolnienia mienia od egzekucji administracyjnej w trybie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.

Odpis pozwu o zwolnienie składnika majątkowego od egzekucji administracyjnej kieruje się równocześnie do organu egzekucyjnego.

Sporna rzecz nie może być sprzedana, a prawo majątkowe wykonywane do czasu wyjaśnienia sprawy. Wynika to z art. 41 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Wyjątek przewidziano w przypadku rzeczy łatwo psującej się. Może być ona sprzedana przed rozstrzygnięciem żądania wyłączenia spod egzekucji. Kwotę osiągniętą ze sprzedaży składa się do depozytu organu egzekucyjnego. W przypadku nieuwzględnienia żądania egzekucję prowadzi się do tej kwoty. Depozyt można zastosować także wtedy, gdy właścicielowi nie jest na rękę, aby do czasu wyjaśnienia sprawy wyłączenia rzeczy lub prawa majątkowego spod egzekucji utrzymywał się stan zajęcia. Może on złożyć do depozytu kwotę, na jaką została oszacowana sporna rzecz lub prawo majątkowe, albo równowartość dochodzonej należności pieniężnej łącznie z kosztami egzekucyjnymi. Urząd skarbowy uchyli wówczas czynności egzekucyjne odnoszące się do zajętej rzeczy lub prawa majątkowego. W przypadku gdy żądanie wyłączenia spod egzekucji zostanie uwzględnione, kwota złożona do depozytu podlega zwrotowi. W przeciwnym razie egzekucja prowadzona jest do zdeponowanej kwoty.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 17.06.1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz. U. z 2022 r. poz. 479)